EEN KWART VEENROEDE

Een zeldzame lengtemaat die gebruikt werd in gebieden waar turf werd gestoken.

In de 80er jaren kwam ik op een vlooienmarkt en zag dat een mevrouw net haar spullen aan het uitpakken was. Ze legde op haar tafel een soort van stok die opgepakt werd door een scharrelaar die sneller was dan ik. Hij vroeg aan de vrouw wat het was. Zij antwoordde dat zij het niet wist en de man legde de stok weer terug. Gelukkig pfffff. Ik greep meteen die stok omdat ik de verdeling op de stok had gezien en wist dat het een lengtemaat moest zijn. Ik vroeg de vrouw waar de inboedel vandaan kwam. Zij antwoordde “uit de buurt van Dedemsvaart-Hoogeveen en de stok zou te maken hebbenmet het veen”. (Dus ze wist toch nog wel iets.)

Soms heb je dus geluk om een zeldzaam voorwerp te pakken te krijgen op een vlooienmarkt maar je moet er natuurlijk wel oog voor hebben. De stok bleek een lengtemaat te zijn die gebruikt werd door turfhandelaren als zij bij de turfstekers gingen controleren hoeveel turf ze hadden gestoken.
De “stok” was erg smerig en hem schoongemaakt. Bij de handgreep was de versiering van tin/loodiets beschadigd en ontbrak het riempje. Een riempje werd om de pols geslagen zodat je de stok makkelijk kon vasthouden bij het meten van de turflagen die opgestapeld aan de rand van het veld op vervoer wachten.

Of de versiering een naam bevat? Het lijkt of er een naam in gegoten is maar ik kan het niet ontcijferen! Aan de kopse kant van de stok is de versiering opgesloten doordat er een grote koperen kopnagel is ingeslagen.

Aan de onderkant was de koperen punt zo goed als weg. Het riempje en de punt zijn nu gerestaureerd.
De stokdikte van de handgreep is 19 mm. De dikte van de stok, vanaf de koperen busversiering naar de punt, loopt conisch af van 24 naar 20 mm.
De lengte vanaf de punt naar waar de koperen bus is geplaatst bij de overgang naar de handgreep is 106,5 cm.

Aan één zijde, vanaf de punt, zijn er twaalf koperen kopnagels gebruikt om een indeling aan te geven. De afstand tussen de nagels is rond de 10cm. Bij de vijfde zijn twee kleinere nagels, opzij van de grotere ingebracht. (drieaanduiding) Meet ik vanaf de punt naar die drieaanduiding dan is het 50 cm. Evenals de volgende vijf aanduidingen is bij de laatste drieaanduiding ook de afstand 50 cm. In de handgreep zitten nog twee grote koperen kopnagels. Meet ik vanaf de laatste drieaanduiding (totaal dus 1 meter) tot aan de tweede nagel in de handgreep dan is dat 18,8 cm. Gezien de verdeling van rond de 10cm tussen de aanduidingen vanaf de punt naar de tweede drieaanduiding kom ik op 1 meter en ben ik geneigd om deze lengtemaat als metriek te zien. Maaaaaaar? Maar waarom nog die twee koperen nagels in de handgreep? Die staan vanaf de drieaanduiding (1 meterpunt) op 9,3 mm van elkaar.
Ik heb eens geprobeerd uit te zoeken of de totale lengte, van punt naar de allerlaatste koperen aanduiding, 118,8 cm, overeen zou komen met een (veen)roede.

Wat is een roede?

Op het internet was te lezen “dat de Veenroede in de venen gebruikelijke lengtemaat was in Drenthe met een lengte van 4.71 m, elders ook korter. In de veenderij werden aparte maten gebruikt, die zelfs per bedrijf of per streek konden verschillen. Op sommige plaatsen werd gemeten met de Veenroede, op andere met de stok, echter beide als onderdeel van een dagwerk”. En wel leuk om te vermelden is wat dan een dagwerk was in Drenthe: “De inhoud van een dagwerk was niet overal gelijk. In de Oostermoerse venen was een dagwerk 22 vierkante veenroeden ofwel 9856 turven, in de Smilder venen was een dagwerk 40 stokken of 12.800 turven, in Hoogeveen en omgeving was een dagwerk 45 stokken of 12.960 turven”.

Als ik de lengte van mijn veenstok maal vier neem kom ik uit op 4 x 118,8 = 475,2 cm. Zoek ik nog wat meer op het Internet dan komen er veenroedes voor tussen de 3,767 tot zelfs 4,71 m. Maar zoals bekend is hadden, voordat het metrieke stelsel ingevoerd werd, de plaatsen ieder hun eigen maat-, gewichtseenheden en niet te vergeten hun oppervlaktematen. Oudtijds gold een roede ook als inhoudsmaat voor turf. Dan bevatte een roede ongeveer 450 stuks. In ieder geval kom ik er niet uit. Vanaf 1937 werd het gebruik van een roede afgeschaft.

Mijn opmerking: ook eens de meting gedaan van de punt naar waar de dikte van de stok overgaat naar de handgreep waar de sierbus zit. Dat is 106,5 cm. 4 x 106,5=426cm! Is die 426cm de lengte van een roede die in de omgeving van Dedemsvaart-Hoogeveen in gebruik was? Of je nu in de 14-15 e eeuw turf steekt of in de 20 e eeuw, de dikte van de gestoken turf kan variëren maar zal een basisdikte gehad moeten hebben die waarschijnlijk overeen kwam met die 10cm verdeling op de stok. Een vers gestoken turf komt wel aan die 10cm. Of de dikte van de gestoken turf klopte met de afgesproken dikte werd natuurlijk gecontroleerd.

De handelaar/eigenaar kon de stok naast de stapel zetten en de lagen tellen en kon zodoende ook zien of de turf aan de maat van ongeveer 10cm voldeed. De turf kon je natuurlijk wat dunner steken maar bij meting zag de handelaar/eigenaar of de afgesproken dikte klopte. We moeten dan ook de afstand van 10cm niet zien als een lengte maar heel gewoon als de basisdikte van een turf waaraan voldaan moest worden. Het is mijn gedachte over een verdeling op de stok maar ik blijf het vreemd vinden waarom er in de handgreep nog twee koperen nagels aangebracht zijn.

Terschelling

Toen ik ooit eens op Terschelling in het museum “Het Behouden Huis” was zag ik in een hoek van een kamertje de bovenkant van een stok staan. De rest van de stok kon ik niet zien. Maar ik had zoiets van “een lengtemaat ?”. Dat had ik in mijn geheugen opgeslagen. Nadat ik de hierboven beschreven vondst had gedaan besloot ik in 2022 het museum weer eens binnen te lopen. De personen in het museum kenden mij al van eerdere bezoeken/onderzoeken en ik kreeg alle medewerking om de stok te onderzoeken en te fotograferen. Zelfs werd de inventarislijst erbij gezocht.

Toen de stok uit de hoek van de kamer gehaald werd kon ik meteen constateren dat er geen verdeling te zien was. Of het om een lengtemaat ging? De persoon van het museum zocht de inventarislijst er bij en daar stond geschreven dat het een 19 eeuwse, van Essenhout gemaakte Beddenstok was. Ook wel Schreidstok genoemd. Beddennstokken werden gebruikt bij het opmaken van het bed (in een bedstee om de dekens en lakens achterin goed toe te kunnen stoppen). Schreidstok was een statusattribuut van deftige heren. Deze gegevens waren vermeld op de inventarislijst.

De stok had een koperen punt van 20 cm lengte en een gevlochten leren riempje.

Waar de dikte van de stok overgaat naar de handgreep was een zilveren bus aangebracht met gravering. De totale lengte van de stok heb ik gemeten op 112,3 cm terwijl de inventarislijst 130 cm lengte aangaf! Wat mij wel opviel was dat de beide hier behandelde stokken veel overeenkomsten hadden gezien de wijze van de handgreep/riempje, de mooie overgang van het wat dikkere hout naar de handgreep en de punt. Dat de ene overgang gemaakt was van koper en de ander van zilver kan te maken hebben met wie er het meeste geld voor over had!

Ik heb nog geprobeerd om het zilver wat uit te vergroten omdat ik een paar letters zag bij de rode stip. Misschien ziet u ze ook? Een zilvermerk?

Of deze beddenstok vroeger een andere functie heeft gehad als lengtemaat? In het hout zag ik weinig beschadigingen. Beschadigingen die er op zouden kunnen wijzen dat er vroeger nagels in aanwezig zouden zijn geweest voor een indeling als lengtemaat?
Gezien mijn uitleg hierboven van mijn stok toch maar even de lengte vermelden die vanaf de punt tot de overgang naar de dunnere handgreep bij het zilver, dan kom ik op 99cm. 4 x 99 cm= 396 cm. Op de inventarislijst was nog te lezen dat de stok van het museum geschonken was door een mevrouw uit Haarlem in 1995. Als er ooit nog eens een verder onderzoek zal plaats vinden moet er wel rekening mee gehouden worden dat de stok in het museum van Terschelling niet afkomstig hoeft te zijn van Terschelling. Tenzij de schenkster uit Haarlem misschien een oud bewoonster van Terschelling is geweest en daar die stok heeft gebruikt/afkomstig is.
In ieder geval blijkt dat als je op het Internet zoekt op beddenstok je afbeeldingen daarvan tegenkomt die wat vorm betreft afwijkt van de stok uit het museum op Terschelling. Of dat dus een beddenstok is? Hij kan daarvoor gebruikt zijn maar ik heb het vermoeden dat het een stok is die vroeger als meetstok gebruikt is.

Gebruik gemaakt van:
www.geheugenvandrenthe.nl/dagwerk
www.nazatendevries.nl/Artikelen%20en%20Colums/Maten/Oude%20maten.html
www.ensie.nl/betekenis/veenroede
www.zuiderzeecollectie.nl/object/collect/Zuiderzee_museum-2810
Inventarislijst-nummer VO1338 Inschrijf code SML809

Egbert Dikken maart 2024