Het einde van de kerstboom
Tientallen versieringen aan de takken en soms maar één versiering voor de top! Is die ene versiering dan zeldzamer en wat weten wij er van?
In deel I heb ik geschreven dat de
eerste vermelding over het gebruik van een kerstboom uit de 16e eeuw zou zijn.
In o.a. “Sammler Journaal van 2000” was te lezen dat het gebruik van een kerstboom al in 1419 in Breisgau
zou hebben plaats gevonden. Het Freiburger Broederschap van bakkersknechten liet een boom optuigen in het Heilige Geest Hospitaal. In de boom werden objecten gehangen van o.a. suikerwerk,
van papier gemaakte bloemen, beschilderde noten en glitterwerk. In Duitse boeken, die over de vroege kerstboomversiering gaan, wordt dat nog aangevuld met wat zij noemen “Oblaten”. Ik heb
daar een opmerking over: ik vraag mij namelijk af wat de schrijvers van die Duitse teksten daaronder verstaan. Waren er in 1419 al oblaten zoals zij, maar ook wij, die nu kennen als
poëzieplaatjes? Of waren het met de hand gekleurde tekeningen? Of nemen die schrijvers zoiets klakkeloos aan? De boekdrukkunst werd in Europa zo rond het midden van de 15e eeuw pas
uitgevonden en voor die tijd moest alles met de hand geschreven of ingekleurd worden. Alleen in de Aziatische landen was men verder met druktechnieken. Is dat gegeven van hen niet discutabel
net als zoveel van de teksten die van elkaar over geschreven worden? Wat ik in de beschrijving van die vroege versiering van de boom mis is wat er als topbeëindiging gebruikt wordt!
Na doorworsteling van de vele teksten en afbeeldingen in boeken die over versieringen of kerst gaan kan ik weinig toevoegen wat er precies als topbeëindiging gebruikt is in die vroegste tijd.
Bekend is wel dat vóór de uitvinding van de kaars er om licht te verkrijgen bakjes met dierlijke en natuurlijke oliën neergezet werden. Door daar een lont in te leggen en die aan te steken
zorgde de vlam voor verlichting. Of zoiets ook gebruikt werd in de kerstboom? Nadat er rond 1700 kaarsen gemaakt werden zijn op afbeeldingen uit de 18e eeuw kaarsen terug te vinden op de
takken maar ook als boombeëindiging. Jammer genoeg is op veel afbeeldingen de top van de kerstboom niet goed of helemaal niet te zien. Of was er (vaak) geen versiering aan de top? Minder
interessant?
De kerstboom, of de vormen van aankleding met (dennen)takken, werd van oorsprong bij een “heidens feest” gebruikt. Was de appel als topbeëindiging en als versiering in de
boom een verwijzing naar het verhaal van Adam en Eva? In ieder geval bleek dat toen de kerk zijn invloed aanwendde de Ster en ook de Engel regelmatig als topbeëindiging te zien waren.
Volgens teksten in verschillende Duitse boeken zou de ster pas in de 80er jaren van de 19e eeuw gebruikt zijn voor de top van de boom. Hij zou dan gemaakt zijn van geperst karton en als
extra versiering beplakt met goud en zilver glitterpapier, poëzieplaatjes en glaszijde.
Links
een afbeelding met de tekst:
“Der deutsche Weinachtsbaum in dem Ruhmeshallen van Versailles”, nach Otto Gunther (1838-1884).-Thoma
Bovenin is een 8-puntige ster te zien.
Op
een afbeelding met een datering van 1796! is de ster duidelijker te zien Dus bijna 100 jaar eerder dan aangenomen is!
De tekst bij de afbeelding uit 1796: Friedrich Perthes uberreicht
seiner Braut Caroline Claudius einen vergoldeten Apfel vom Tannenbaum. De vergulde appel zou in 1808 ook dienst gedaan hebben als topversiering.
Verder is nog bekend dat in de
Pfalz de Haan vereerd werd en vormen daarvan in de top aanwezig waren!
Al
vanaf 1898 maakte de firma Fritz Stadelmann uit Roth B. Nürnberg, topbeëindigingen uit metaal.
De linkerfoto heb ik gemaakt in het kerstmuseum van Rothenburg.
Of de sterren uit
mijn eigen collectie daar ook gemaakt zijn? De pieken met metalen versiering en poëzieplaatjes zijn 19, 14 en 10 cm.
De sterren met glaskralen zijn 25 cm in doorsnede.
Verder kon je in de tweede helft van de 19e eeuw als versiering van de top van de kerstboom een Rauschgoldengel tegenkomen of een engel die van hout gemaakt was met echt haar en met
kant versierde kleding!
Het hoofd van de Rauschgoldengel kan gemaakt zijn van papier-maché of zelfs van porselein. Meestal werden ze gemaakt in Nürnberg.
Rond 1900 werden in Solingen de, zoals de Duitsers het noemen, “Klingerspiele” gemaakt. Ze zijn
gemaakt van messing. De jongere uitvoeringen blijken ook in Nederland geproduceerd te zijn.
Ze werden op de top van de boom gezet en als de kaarsjes brandden dan begonnen de engeltjes
te draaien. Onder hun lichaam is een ijzeren staafje bevestigd dat dan tegen een belletjes tikte. Zo ontstond een klingelend geluid.
De hier afgebeelde is een tafelmodel en is 31
cm hoog.
Natuurlijk zijn een strik van papier of een versiering met vlaggetjes etc. ook in gebruik geweest maar ik heb mij gehouden aan de meest toegepaste topbeëindiging.
De piek van glas
Dat er een piek van glas gemaakt is zal met een heel andere verering te maken hebben gehad dan die welke op religieuze gronden gebaseerd is.
In 1842 voerde Koning Willem IV
van Pruisen de Pickelhelm/Pickelhaube (puntmuts) in. Hij had die gezien in Rusland en vond die zo mooi en stoer dat hij zijn militairen, brandweermensen en politieagenten daar mee
uitrustte. De Pickelhelm was het symbool van het Pruisische leger. Andere Duitse Bondsstaten voerden ook die helm in en na de door Duitsland gewonnen oorlog van 1870-1872 werd de helm
ook door buitenlandse militairen gedragen. Zelfs de Verenigde Staten gebruikte de Pickelhelm bij de uniformen! De helmen, voor de gewone militair, waren gemaakt van leer! met binnenin
een metalen versteviging. Aan de buitenzijde metalen versieringen met de aanduiding van het korps, stad of streek en bovenop de helm een metalen punt. Een verstelbare leren riem zorgde
er voor dat de helm onder de kin vastgezet kon worden.
Links: Jef vroeg op het
1e wereldoorlogforum om informatie over een helm (bleek een Saksisch te zijn).
Tevens waren er helmen die als versiering een pluim hadden van al of niet gekleurde
paardenharen.
Op het internet kwam ik deze oude (Engelse) messing helm tegen met een pluim. Dat de helm van metaal (messing) is kan te maken hebben
dat die gedragen werd door een officier.
Links: Op deze afbeelding van de Duitse staatsman Otto van Bismarck (1 April 1815 – 30 Juli 1898) draagt hij volgens mij een helm van metaal. Droegen alleen (hoge)
officieren een metalen helm en waren die te kostbaar voor de gewone soldaat?
Een litho uit de 2e helft van de 19e eeuw.
Acht notenkrakers
waarvan de rechtse politieagent een Pickelhelm op heeft.
In de boom als topbeëindiging een engel.
Op het internet zijn verschillende firma’s te vinden die de oude helmen na
hebben laten maken en ze verkopen.
Links
ziet u een (metalen) helm zoals ze nu nog gedragen worden in o.a. Engeland tijdens ceremoniële momenten.
Op de site www.kewhandicrafts.com kwam ik nog de (nieuw nagemaakte) helm met
de brede witte pluim tegen.
De Pickelhelm was oorspronkelijk bedoeld om de sabelhouw of een degenstoot op te vangen maar door de gewijzigde oorlogsvoering bood de helm de
gebruiker steeds minder bescherming. In het begin van de Eerste Wereldoorlog werd er door Duitsland een onderzoek gedaan “waarom er zoveel hoofdletsel plaatsvond”. Het bleek dat kogels (17%)
en granaatscherven (83%) voor de verwondingen zorgden. Toen hebben de Duitsers een helm laten ontwikkelen die in 1916 werd ingevoerd en bekend staat als Stahlhelm en zijn de Pickelhelmen
afgeschaft.
Dat de punt van de helm en de pluim als voorbeeld gediend hebben voor de glazen piek lijkt mij niet onmogelijk. Omdat de glazen kerstboomversiering, zoals we dat nog steeds
aannemen, van oorsprong uit Duitsland afkomstig is zal er een glasblazer geweest zijn die een piek van glas gemaakt heeft als ode aan de punt op de Pickelhelm. Het betekent ook dat vanaf de
invoering van die helm in Duitsland, omstreeks 1842, er vanaf die tijd glazen pieken gemaakt kunnen zijn. Alleen zijn ze niet op afbeeldingen uit die tijd te zien. Eerder verwacht ik
dat de eerste glazen pieken gemaakt werden nadat de Duitsers de Frans- Duitse oorlog van 1870-1872 wonnen!
De afbeelding is waarschijnlijk
van rond 1900-1920.
De thuiswerker en twee kinderen zijn voor de vlam bezig om glazen pieken te maken.
Deze 14cm lange glazen piek heeft als pluim dunne reepjes metaal die ook gebruikt
worden voor versiering van kerstballen. Er zijn pieken waar het uiteinde gesloten is maar waar dat uiteinde niet dicht gesmolten is vond men het waarschijnlijk leuk staan om er een pluim in te
bevestigen net als op de Pickelhelm!
En zoals ik in deel I al aangaf zijn vroege pieken ook met was behandeld. Doordat die was veel stof aanpakte en begon te pikken werd de piek afgewassen en zien we nog maar weinig pieken waar
de was nog op zit. In mijn collectie van zo’n 400 pieken heb ik er maar zes waar dat het geval is. Langzamerhand verdringt de glazen piek al de andere topbeëindigingen.
De pieken zouden rond 1900 voor het eerst aangekleed
zijn met leonische draden waar soms weer belletjes aanhingen. Ook werd de ster niet vergeten. Glazen pieken kwamen er in allerlei uitvoeringen en tot op de dag van vandaag zijn ze in verschillende
maten en kleuren verkrijgbaar. Ook met figuren van engelen en kerstmannen die zeer gewild zijn en vrij prijzig!
Piek met belletjes; 28 cm
Zilveren piek met stervorm 29 cm
Gekleurde piek met stervorm 31 cm
Piek met glitter is 27 cm
Piek met glaspijpjes 22 cm
Als laatste wil ik de modernste laten zien: er is veel (gekleurde) glitter gebruikt.
Bij de uit pijpjes glas gemaakte piek moet u opletten als die aangeboden wordt als antiek of oud. Bij de
oudere uitvoering is de spiraaldraad (donker)grijs van kleur en menigmaal geoxideerd terwijl bij de nieuwe uitvoering die draad schoon en wat gelig van kleur is. Zo moet u ook de draden van de
Tsjechische (Gablonz) versiering bekijken. De nieuwe productie die bij tientallen weer als antiek en oud worden aangeboden (op o.a. de verzamelaarbeurzen), hebben ook geen oxidatie en de draad is
vrij licht van kleur.
Ik hoop dat u deze uiteenzetting over hoe waarschijnlijk de glazen piek ontstaan is kunt waarderen. Ik heb mijn best gedaan maar heeft u aanvullingen met feiten stuur
mij die dan. Ik plaats het op de site zodat ook andere verzamelaars er hun voordeel mee kunnen doen.
Gebruik gemaakt van
www.glasmuseum-wertheim.de/wechselaustellungen/museumsstuck-des-monats/
Weihnachten auf die Spitze getrieben.
Sonderausstellung vom 25. November 2006 - 4. Februar 2007
www.puppenhausmuseum.ch/Bilder.69+M52976fe6543.0.html
www.wereldoorlog1-locaties.nl/oorlogsmusea/uitrusting-duitse-soldaat
www.forumeerstewereldoorlog.nl/wiki/index.php/Duitse_helmen
http://pixabay.com/nl/bewaker-man-helm-pluim-redders-356632/
Kerstversiering uit de oude doos deel 1, 2 en 3.; Egbert Dikken
“Baume Leuchtend, Baume Blendend”, 1996; van Wolfram Metzger en Jutta Tremmel-Endres, blz.23.
De afbeelding van 1796 is afgedrukt in het boek van Eva Stille; “Christbaumschmuck”, 1979 op blz. 9.
Overzicht artikelen
