Een vergeten grenspaal
Monument(enzorg) in beeld. De GRENSPAAL is gered
Hoe moeilijk gaat dat en wat kom je zoal tegen als je het gebied beter onderzoekt
De beschadiging van de paal, die in 2011 had plaats gevonden, bleef mij bezig houden. In 2012 werd opzij van de Molenkampsweg begonnen om de Algemene Begraafplaats op te knappen onder supervisie van de Monumentenzorg Zwolle. Nadat de houten omheining er weer prachtig bij stond werd het gedeelte aangepakt waar het hekwerk stond. Ook de stenen basis, bestaande uit zand- en bakstenen werd onderhanden genomen. Toen ik er begin juni eens langs fietste zag ik dat opzij van de muur het gras weggehaald was en dat er een beveiligingshek geplaatst was.
 |
Links de al opgeknapte houten schutting. Op de voorgrond zit in de steunbalk een metalen oog. Bij de restauratie heeft men die bewust laten zitten omdat bekend werd
dat daar vroeger een paard van een buurtbewoner aan werd vastgebonden. Het paard kon dan rustig geborsteld worden. |
 Ook tijdens de verwijdering van het gras stond de paal in de weg en ontstonden weer beschadigingen. Rechts, aan het eind van deze muur, ligt de ingang van de begraafplaats. |
 |
Na rondom de paal wat schoon gemaakt te hebben een paar foto’s gemaakt en de opzichter gevraagd wat er met de paal ging gebeuren. Hij wist van geen paal!!! Maar toen ik hem op de
vrijgekomen paal attendeerde gaf hij aan dat hij van Monumentenzorg niet vernomen had dat er iets mee moest gebeuren! Ik heb daarna op 7 juni mails met foto’s gezonden naar de Stentor
en de Monumentenzorg (via de Gemeente Zwolle). Ik wilde publiciteit en de Gemeente kietelen om een reactie uit te lokken. De journalist Michael Amsman reageerde en plaatste op zaterdag
9 juni een artikel in de Stentor. De Gemeente was niet zo snel en had ook nog vergeten de foto’s door te zenden naar de Monumentenzorg! Op maandag
11 juni kreeg ik het verzoek om opnieuw de foto’s naar de Monumentenzorg te sturen. Was dat naar aanleiding van het krantenartikel? Dit gedaan en voorgesteld om de paal te redden en
eventueel te restaureren om het dan een mooie plek te geven bij de vindplaats of bij de ingang van het kerkhof. De volgende dag kreeg ik een mail van de Monumentenzorg. Daarin schreef
Johan Teunis:
“Hallo Egbert,
Allereerst bedankt voor je scherpe oog voor het (her)ontdekken van een waarschijnlijk cultuurhistorisch interessant relict. Momenteel zijn
wij als team monumentenzorg bezig met een inventarisatie van objecten die in aanmerking kunnen komen om aangewezen te worden tot gemeentelijk monument. Het door jou genoemde object is
niet meegenomen in deze selectie. In het kader van de burgerparticipatie staat het je vrij om deze steen voor te dragen. Graag ontvangen wij dan een gemotiveerde en gedocumenteerde aanvraag.
Na ontvangst van het verzoek kan deze dan in procedure worden genomen.
Voor de goede orde: van de bouwvakkers die aan de begraafplaats bezig zijn heb ik gehoord dat jij uit voorzorg
een gedeelte van de kop van de steen hebt meegenomen. Graag zouden we dit gedeelte weer retour krijgen. Wellicht kan de gemeente de paal in de toekomst herstellen. Kunnen we hier even
overleg over hebben”.
Na over en weer wat mails gezonden te hebben, werd op vrijdag 15 juni bij mij thuis het afgeknapte stuk paal opgehaald door een medewerker van Monumentenzorg,
dat stuk had ik dus 2 jaar daarvoor al gered! Ik vroeg hem of hij mij op de hoogte wilde stellen als de paal uitgegraven werd.
Toen het artikel in de Stentor verschenen was werd er op
dinsdag 12 juni een ingezonden brief geplaatst van een oud bewoner van die Molenkampsweg, Leo Schotman, en hij schreef dat het niet om een grenspaal zou gaan maar om een schamppaal die
er voor zorgde dat boerenwagens op het rechte pad bleven! Hij had regelmatig op het stuk steen gezeten en kon vandaar richting de stad Zwolle kijken. Daarom zou het een schamppaal zijn!!!
De journalist bracht mij van de tekst op de hoogte. Ik antwoordde hem:
“Een schamppaal? Mensen kunnen zich alleen herinneren wat ze de laatste tijd gezien hebben en dat is een
stuk steen die boven het maaiveld uitsteekt. Dat het dan een schamppaal zou zijn is voor hun rekening maar een schamppaal is niet 8-kantig, afgewerkt met een ronde kop en is niet zo lang.
De mensen die het als een schamppaal zien weten waarschijnlijk niet wat een grenspaal is. Natuurlijk kan het ook nog zo zijn dat de grenspaal verplaatst is en als schamppaal op die plaatst
neer gezet is maar waarom zou je bij een recht stuk muur/weg een paal neerzetten?! Ach, de schrijver van de ingezonden brief weet niet beter.”
Verder gaf ik hem mijn commentaar op de
mail van Teunis: ”Typisch een ambtenarenreactie. Zelf actie ondernemen is er niet bij maar ze weten het wel zo in te kleden dat de burger het werk gaat doen. Ik heb mijn best gedaan en zal
Teunis melden dat ze het stuk steen bij mij thuis op kunnen halen”. De journalist wilde mijn commentaar op de “schamppaal” niet plaatsen want hij wilde eerst iets vernemen van Monumentenzorg.
Deze zouden hem terug bellen maar achteraf lieten ze niets meer van zich horen!
 |
Op maandag 25 juni middags fietste ik langs het kerkhof en zag dat er een afdakje gemaakt was boven de plek waar de paal in de grond zat. De paal bleek vrijdags al bloot gelegd te zijn en je vraagt je dan toch af waarom je geen berichtje van Monumentenzorg krijgt! |
 |
Ondertussen had ik ook contact gehad met de restaurator/steenhouwer Wouter Kuiken die daar werkzaamheden uitvoerde. Na een mail van hem ben ik opnieuw naar de Molenkampsweg gegaan.
Hij had, nu het zand beter verwijderd was, ontdekt dat er aan de zijde van het kerkhof in de paal een inkeping
te zien was.
Dit zou er op kunnen duiden dat er iets aan de paal vast heeft gezeten. Of tegenovergesteld aan de ingehakte inkeping nog een andere heeft gezeten was niet meer te
constateren gezien de grote beschadiging aan die zijde. Zou daar een inkeping gezeten hebben dan is het mogelijk dat de paal ergens tussen heeft gestaan. We zaten te denken aan een oude afbakening
van het kerkhof waar zogenaamde afbakeningspalen, die ook wel stoeppalen genoemd worden, de omtrek van het (oudste gedeelte) kerkhof aan hebben gegeven voordat de huidige muur met hekwerk er is
neergezet. Het is maar een suggestie maar ik neem aan dat ergens in het archief van het Historisch Centrum Overijssel meer informatie aanwezig moet zijn over dat kerkhof. Een oude foto, tekening
of zoiets.
Op zondag 1 juli zag ik dat de beveiligingshekken verwijderd waren maar dat de paal nog steeds niet uit het gat gehaald was. Maandagmorgen overleg gepleegd en er zou middags toch een dragline
komen om een grafsteen te verplaatsen en de dragline kon dan meteen de paal er uit halen. Toen ik middags in de stromende regen (voor de derde keer die dag!) weer terug was bleek de dragline verdwenen
en de paal stond nog op zijn plaats! Men had vergeten het door te geven aan de draglinemachinist! Natuurlijk werd ik pissig want er werd mij ook nog verteld dat ik maar moest wachten tot 20 augustus
want dan kwam de machine terug. Omdat de Arbodienst niet toestaat dat zo’n zwaar object er met de hand uit gehaald wordt sta je machteloos. Zelf mag ik natuurlijk niet aan gemeente-eigendommen komen!
Bij de ingang van de begraafplaats stond op dat moment een vrachtauto met een hijsinstallatie en ik stelde voor of die de paal er niet uit kon halen. Moeilijk, moeilijk. Toen ik de begraafplaats op
liep en de opzichter aanschoot vertelde ik, op zijn vraag hoe het met de paal was, dat ik hem al bij mij thuis had staan. Hij schrok en ik ben toen weg gegaan maar op weg naar mijn fiets kwam ik een
medewerker tegen die mijn verhaal aanhoorde en besloot om mij te helpen. Op de plek van de paal aangekomen is met spierkracht de paal uit het gat gehaald. Je moet er wel wat moeite voor doen maar
uiteindelijk is het dan toch gelukt.
 |
De medewerker bezig om de paal cm voor cm naar boven te werken. De max. dikte op de vlakken van het achtkantige gedeelte is 21 cm. De lengte van de nog aanwezige paal bedraagt ± 92 cm. Totale lengte zal, met het beschadigde gedeelte dat er af is, ± 105 cm geweest zijn. Ik heb er geen steenhouwermerk op aangetroffen. |
 |
 |
Het gerestaureerde hekwerk met links de Algemene Begraafplaats en aan het eind van de weg de Meppelerstraatweg. De paal werd in een kruiwagen gelegd en afgevoerd naar een opslagplaats op de begraafplaats. |
 |
Verder vertelde dhr. Kuiken nog dat de paal van Belgisch hardsteen is gemaakt. Er is een offerte naar de gemeente voor de restauratie van de paal. Ik heb nog eens rondgekeken op het kerkhof of er misschien dat soort palen gebruikt zijn bij de graven of dat ze ergens als afscheiding van het oude en het latere verlengde kerkhof gebruikt zijn, maar ik heb niets gevonden.
De ingang van de begraafplaats.
Ik heb de journalist van de Stentor opnieuw op de hoogte gebracht van
het uithalen van de paal en mijn visie over het gebruik van de paal. Maar hij zag geen reden om er een artikel van te maken. Heel jammer want de ingezonden brief die op 12 juni 2012 in de Stentor stond
met het gegeven dat het om een schamppaal zou gaan, leidt nu zijn eigen leven en daarom heb ik dit nu wat uitgebreid op mijn site gezet. Het gezegde “hoor en wederhoor” zou hier mooi van toepassing zijn!
Wel verbaas ik mij er over dat een journalist zelf geen extra onderzoek doet en zich steeds met een kluitje in het riet laat sturen door Monumentenzorg die hem aan het lijntje hield maar niet met gegevens
kwam. Als “amateur”onderzoeker probeer ik om meer duidelijk te krijgen of wat mogelijkheden aan te geven voor de functie die de paal gehad zou kunnen hebben. Maar ook mijn tijd is beperkt!
Voor de duidelijkheid nog even de grenspaal die ik vond bij het ziekenhuis “De Weezenlanden” (zie “Een vergeten grenspaal”).
De grenspaal van de Weezenlanden heeft bij mij voor het huis een nieuwe plek gekregen. De 8-kantige paal is 102 cm lang
en een max. dikte op de vlakken van 18cm. Geen steenhouwermerk gevonden.
Welke functie had de paal van de Molenkampsweg?
Tijdens de waarneming en het uithalen van de paal heb ik met de steenhouwer verschillende mogelijkheden besproken welke functie de paal vroeger gehad zou kunnen hebben. Een (2e) leven als schamppaal
lijkt ons gezien de rechte weg niet aannemelijk. Als het om een stoeppaal zou gaan, zoals hij suggereerde, moet er een stoep geweest zijn maar die lijkt mij op het vroegere zandpad niet aanwezig te zijn
geweest. Dat in steden dat soort palen als stoeppaal gebruikt zijn is bekend. Of (jongere) grenspalen daarvan afgeleid zijn? Of andersom? Dat er een inkeping aanwezig is in de paal heeft u kunnen zien bij
een afbeelding hierboven, maar de inkeping kan er ook later in gemaakt zijn. Zou de paal wel de functie gehad hebben, verbonden met andere palen doormiddel van kettingen of stangen, als afzetting van het
(oude) kerkhof waarom dan maar één overgeblevene? Maar wat is het dan wel?
Meestal worden dit soort palen op 1/3 van hun lengte in de grond geplaatst. Omdat een gedeelte van de paal zich boven het
maaiveld bevindt kan het betekenen dat de Molenkampsweg, na plaatsing van de paal, 50-60 cm opgehoogd is. Ook de grenspaal bij de Weezenlanden was door ophoging van het maaiveld bijna niet meer te zien.
In het gegraven gat bij de Molenkampsweg waren o.a. kleilagen te zien. Of die ophoging gedaan is met de klei die in 1932 verwijderd werd bij de Meppelerstraatweg??? Deze straat ligt aan het eind van de
Molenkampsweg. Ik heb op deze site in het artikel “Dieze Dossier” over de (o.a. vroegere) klei en waterstromen daar meer uitleg over gegeven (zie korte
uitleg hieronder).
De oplossing?
Op bladzijde 65 van “Dossier Dieze” staat: “In 1932 wilde men langs de Meppelerstraatweg, net voorbij de kazerne, een vliegveld aanleggen. De kleilaag die zich onder de enige jaren ervoor aangebrachte
zandgrond bevond moest naar boven gebracht worden om een stevige bovenlaag te verkrijgen, hetgeen voor 40 arbeiders tijdelijk werk opleverde in het kader van de werkverschaffing. Het vliegveld is er echter nooit
gekomen.”
Hoe komt die klei daar? Als je dan leest dat men eerder al zand op die klei gedeponeerd heeft, is dat gedaan om het gebied beter bereikbaar te maken? Of heeft men het land opgehoogd omdat er
overlast van het water was? Welk water? Het enige water dat daar in de buurt aanwezig is, is de Nieuwe Vecht. Hoe diep liggen daar de verstoringen? Wat moet er anders aan verstoringen in de ondergrond aanwezig
zijn? Meestal duidt dat op een oude waterstroom. In die richting komen verschillende hoog gelegen koppen voor waar later boerderijen op gezet zijn.
Bij afbeelding 6 in het “Dossier” heb ik blauwe lijnen
getekend, op de kadasterkaart van 1810-1832, van een eventuele aanwezige oude bedding. Onder de (Roze) B de weg die als Bankastraat bekend is geworden en links daarvan gaat hij over in de huidige Hogenkampsweg
die vroeger de “Botersteeg” werd genoemd. Even “Dossier” vergroten om te kunnen zien dat onder die Hogenkampsweg een perceel ligt waarin aangegeven “Nij BgR” (Nieuwe Begraafplaats). Daaronder ligt “RK BgR”. De
nieuwe begraafplaats was in ieder geval al volgens de kadasterkaart van 1810-1832 daar aanwezig. Of het perceel een oude stroomrug is van die oude waterstroom? Wel is bekend waar de Nieuwe Begraafplaats (wat
later de Algemene Begraafplaats werd genoemd) ontstaan is de naam “De Hoge Kamp” al bekend was. Ik heb nog een opmerking: Als er een nieuwe begraafplaats wordt aangelegd waar lag dan de oude begraafplaats van
Zwolle? Werd er daarvoor alleen in of bij kerken begraven?
Al met al wat leuke gegevens maar ik neem aan dat Monumentenzorg wel een brochure uit gaat geven i.v.m. de restauratie van het kerkhof en we
dan kunnen lezen over de geschiedenis etc.. Maar omdat het nu al een jaar verder is en er nog niets verschenen is wil ik een poging wagen.
Wat geeft Wikipedia aan?
“In 1823 kocht de gemeente Zwolle de grond aan en liet deze ophogen om zodoende de lijken boven de grondwaterspiegel te kunnen begraven. Het was lange tijd de enige gemeentelijke begraafplaats in de stad.
Aanvankelijk werd het in de volksmond het Nieuwe Kerkhof genoemd. De begraafplaats is sober aangelegd.”
Gegevens over de R.K. begraafplaats
“Reeds in 1827 werd er door de katholieke gemeenschap
in Zwolle een poging gedaan om de gronden in bezit te krijgen waar heden ten dage het kerkhof gesitueerd is. Dit mislukte omdat er niet genoeg geld beschikbaar was. In 1840 verklaarde baron Van Lamsweerde dat hij
de kosten van de aankoop van de gronden voor zijn rekening wilde nemen. Het terrein werd voor f 3275,- aangekocht van Gerrit Jeurink, waarna op 5 juni van datzelfde jaar de eerste steen van de toegangspoort werd
gelegd door Van Lamsweerde. Nadat het terrein was opgehoogd, werd op 21 september 1841 de begraafplaats ingewijd. Dat het terrein is opgehoogd is goed te zien door achter de kapel over de muur te kijken. Het oudste
graf stamt ook uit 1841.
Aanvankelijk werd er vrijstelling verkregen voor het bouwen van de destijds verplichte muur rondom de begraafplaats. Waarschijnlijk had dit te maken met het feit dat de ernaast gelegen
Algemene Begraafplaats ook niet omgeven was door een muur. In de kerken werd gecollecteerd voor de inrichting van de begraafplaats. Hiervan werd de kapel gebouwd die gewijd is aan de Heilige Maagd Maria en de
aartsengel Michaël. Deze laatste is de beschermheilige van de stad Zwolle. Naar hem is ook de Grote of Sint-Michaëlskerk vernoemd. De eerste kapel op deze plek werd al in 1882 vervangen door het huidige neogotische
bouwwerk, dat werd ontworpen door Alfred Tepe. De reden van deze snelle vervanging is onbekend. De bouw van de nieuwe kapel is mogelijk gemaakt door een schenking van Paulina Vos - de Wael.”
Even een uitstapje en opmerkingen over die kapel
Op de kaart van Jacob van Deventer (1545) heeft hij een kapel getekend op de kruising wat vroeger de Katersteeg heette, Langenholterweg (nu Van Wevelinkhovenstraat) en de beëindiging van de Molenkampsweg. De Molenkampsweg boog in die tijd namelijk naar links af! Verder tekende Van Deventer nog een weg die de Middelweg (nu Bisschop Willebrandlaan) kruiste. Zuidelijk daarvan was de naam Warmoesstraat bekend maar het gedeelte dat boven de Middelweg aanwezig was en 45 graden naar links afboog naar die hierboven genoemde kruising, ook Warmoesstraat heette is mij niet bekend. Tussen die 45 gradenlijn en de Van Wevelinkhovenstraat is nu de Renaultgarage gevestigd. Rechts van die 45 gradenlijn ligt het perceel dat nu toebehoord aan het R.K. Kerkhof. Op die kruising waar Van Deventer een kapel tekende kwamen dus 4 wegen uit. Een mooie plek om een kapel neer te zetten. Waarschijnlijk is die kapel vernietigd in juni 1580 toen in Zwolle de Beeldenstorm plaatsvond. De gronden rondom die kruising zullen later aangepast zijn zoals wij ze nu kennen maar tekenend is dat de oude perceellijnen grotendeels nog aanwezig zijn. Waar in 1545 het laatste stuk van de Katersteeg eindigde bij de Langenholterweg is nu moeilijk in te schatten. De bouw van de Stilosporthal heeft daar voor verandering gezorgd. Na bestudering van oude kaarten kom ik tot de conclusie dat de parkeerplaats opzij van de Stilohal als beëindiging van de toenmalige Katersteeg in aanmerking komt. Dit baseer ik op het gegeven van perceellijnen maar vooral op die 45 gradenlijn welke nog aanwezig is tussen Renaultgarage - R.K. Kerkhof en het woonwagenkamp.
Mijn conclusie over de gegevens op Wikipedia van de kerkhoven en gevonden paal
Vreemd is dat op de kadasterkaart van 1810-1832 al aangegeven is dat de R.K. begraafplaats er al zou zijn!!! Terwijl die gronden pas rond 1840-41 aangekocht zijn en in 1841 ingewijd is! Was er een R.K. Begraafplaats
maar nog niet in eigendom? Of blijkt weer eens dat een kadasterkaart een verkeerde datering heeft? Er is te lezen dat er toen sprake van was dat er geen muur om de Algemene Begraafplaats stond. Hebben er toen afbakeningspalen
gestaan waartussen een ketting/ijzerenstang heeft gezeten? Is de gevonden paal daar een overblijfsel van? Of is de gevonden paal hergebruikt? De paal kan wel oud zijn maar of we kunnen spreken van 4-5 eeuwen is nu dus
de vraag. Zoals ik het nu bekijk is een afbakeningspaal (is eigenlijk ook een grensaanduiding) voor de begraafplaats aannemelijker dan een schamppaal.
Eerder gaf ik in “Dieze
Dossier” aan dat ik het vermoeden heb dat de paal is geplaatst op een grens waar een waterstroom ooit heeft gestroomd vanaf de Nieuwe Vecht - Bankastraat richting Holtebroek.
Ten noorden van de grenspaal ligt de
huidige Algemene Begraafplaats. Toen de stadsarcheologische dienst een opgraving heeft gedaan op het voormalig terrein van “Schaftenaar”, aan de Hogenkampsweg, ontdekten ze vroege bewoning en schreven zij “dat op de
plaats van het kerkhof waarschijnlijk meer oude bewoningssporen aanwezig konden zijn”. Als ik Wikipedia mag geloven zou de gemeente Zwolle in 1823 het kerkhof opgehoogd hebben (zie hiervoor). Dus de verhoging is kunstmatig.
En waarom moest de gemeente dat kerkhof ophogen als op oude kaarten (ook geologische) aangegeven wordt dat het om een zandrug gaat?!!!! Of bestaat de plek uit hoofdzakelijk stuifzand? Zit onder die zandrug een dichtgestoven
bedding waardoor welwater naar boven komt waardoor de graven onder water kwamen te staan? Hoe oud is de naam Hoge Kamp? Een Kamp kan betekenen tijdelijke woonplek - rivier of buurschap. Zou “Hoge Kamp” dan betekenen een
hoger gelegen woonplek/buurschap bij een rivier? Het hiervoor beschreven gebied ligt wat hoger dan de rest van de omgeving en zou kunnen wijzen op een oude stroomrug. Of dat gebied tot de Marke Berkum behoorde? Ik ben
nog aan het nazoeken waar de grens lag tussen de Marke Berkum en Dieze. Ik ben nog niets tegen gekomen maar wie zoekt zal vinden ook al zal het wat tijd kosten.
Op de oude kadasterkaart is een weg ingetekend die vanaf
de Warmoesstraat kronkelend richting de Molenkampsweg loopt. Als je de Berkumstraat zou verlengen kom je aardig in de buurt waar de paal is gevonden.
Op een andere kadasterkaart, van 1811-1832, is daar een rechte lijn
te zien. Op latere kaarten is die lijn niet meer aanwezig. Zou er dan toch heel vroeger een andere verdeling van die gronden daar geweest zijn? Voor mij blijft het nog een mysterie. Hieronder heb ik een aantal kaarten
afgebeeld met vergrotingen als u de kaarten aanklikt. Bekijkt u eens de situatie zoals die nu is en vergelijk het eens met de andere gegevens van vroegere tijden.
 |
De huidige situatie via Google Earth waarop ik in kleuren de wegen ingebracht heb die ik hierboven besproken heb: |
 |
Een detail uit de kaart van 1545 en een detail uit een luchtfoto van de RAF uit 1945. |
 |
 |
Op deze kaart, die van 1811-1832 zou zijn, geen vermelding van een begraafplaats! Onder de P = paal een rechte lijn die later niet meer voorkomt. Wel is daar nu een pad tussen de R.K. begraafplaats en het
dagverblijf “De Molenkamp”. Of het pad op dezelfde plaats ligt als de rechte lijn op de kadasterkaart? Wat wel leuk is dat ik ontdekte is dat het land, links van de lijn van een naamgenoot was nml. “Egbers”. |
Op de voorgrond de besneeuwde werkplaats van Janus Rigter aan de Langenholterweg. De foto is door Gait gemaakt in de winter van 1965-1966.
Links naast de boom is nog net de voordeur te zien van woning nr. 97. Links op de achtergrond een flat waarvan Gait dacht dat die aan de Hogenkampsweg stond maar na latere bestudering, en met hulp van Google Earth, blijkt
het een flat te zijn die net afgebouwd was aan de Jan Buschstraat! Vergelijk de flats maar eens met elkaar. Deze heeft namelijk 2 woonlagen en die aan de Hogenkampsweg hebben er drie!