Overzicht artikelen

Afsluiting van de onderzoeken in Duitsland (deel I)

Onderstaand artikel kunt u als aanvulling zien op: Weihnachtsmusea in Duitsland.

Beide artikelen geven een goed beeld van plaatsen waar je basiskennis op kunt doen m.b.t. je hobby “het verzamelen van (oude) glazen kerstversiering”. Ook de tradities die daar bij horen zijn belangrijk en komen aan bod. Musea maar ook firma’s kun je bezoeken waar je de productie van kralen of kerstversiering kunt bekijken. Laat je op die manier voorlichten zodat je in de toekomst het verschil gaat zien tussen oud of iets wat namaak is voordat je de aangeboden namaak duur gaat kopen. Ondergetekende heeft niet het eeuwige leven dus grijp uw kans om in Zwolle gratis en voor niets, gezellig met een bak koffie of thee, uitleg over de versieringen te krijgen. Dus plan een dagje naar de historische stad Zwolle! Bel of mail mij dan kan ik u inplannen. Tevens zijn er nog vele oude kerstversieringen en andere mooie objecten in de verkoop.

Krijgt u van mij geen mails meer dan kan het zijn dat u een nieuw mailadres heeft die ik niet kan bereiken. Wilt u op de hoogte blijven van wat er op de site aan nieuwe artikelen geplaatst gaat worden stuur mij dan uw nieuwe mailadres.

In 2016 kreeg ik het idee om wat te gaan doen met de eerste drie hoofdstukken uit “Kerstversiering uit de oude doos 1875-1975 deel 3”. De drie zijn:“Hoe worden glaskralen gemaakt”, “Een kerstbal gemaakt in Bischofsgrün” en “Schäppel -Bruidskroon” waarin ik uitleg waar de kerstbal vandaan komt. Vriendin Loes bood aan dat zij wilde proberen om de teksten om te zetten in het Duits. Het was een lastige klus omdat vele technische woorden en bewerkingen moeilijk te vertalen waren maar het resultaat was toch prima leesbaar. De Duitse tekst is op de site gezet.

Omdat mijn vrouw Netty niet op de plekken was geweest waar ik met Loes de onderzoeken had gedaan besloot ik om de Duitse tekst in een beperkte oplage te laten drukken en die de personen aan te bieden die mij met de onderzoeken in Duitsland geholpen hadden. Zo zien zij ook nog eens wat er met de gegevens, die tijdens de onderzoeken boven water kwamen, mee gedaan is. Zie voor personages mijn deel 3. Daarom dit artikel. Waar nodig heb ik meteen mijn opmerkingen er bij geplaatst. Veel leesplezier!

Bischofsgrün in het Fichtelgebergte

In augustus van 2016 ben ik met Netty naar Bischofsgrün gereden. Ons pension in de Hoofdstraat van het dorp was gunstig gelegen zodat wij wandelend onze adressen konden bereiken. Als eerste wilde ik naar dhr. Gerard Zeh omdat hij mij tijdens vorige bezoeken belangrijke informatie over de Schäppel had gegeven en ik hem steeds op de hoogte had gehouden hoe ver ik was met de onderzoeken van o.a. de kerstbal die in Bischofsgrün gemaakt was.

Toen wij bij dhr. Zeh aangekomen waren overhandigde ik hem de vertaling. Bladerend in het boekwerkje las hij dat ik hem dankbaar was voor zijn inbreng. Hij werd emotioneel en zei dat hij niet had verwacht mij ooit nog terug te zien en was erg blij om nog eens met mij nog te kunnen praten. Verder bleek dat hij erg ziek was en verontschuldigde zich dat hij met ons niet door het dorp kon wandelen om ons iets te laten zien waar ik blij van zou worden. Maar wij moesten maar eens kijken hoe het geworden was. Wij verbaast: “wat dan”? Het bleek dat hij samen met de universiteit van Bayreuth, een groot aantal vrijwilligers en dankzij sponsoren, in de herfst van 2014 bezig was geweest om door middel van borden de “Der Glaswanderweg Fichtelgebirgte” in beeld te brengen. Hij was daar als vertegenwoordiger van de gemeente Bischofsgrün voor aangewezen! Zelfs de zuidelijker gelegen dorpen “Warmensteinach” en “Weidenberg” waren bij de plannen betrokken. Langs die ruim 30km lange “Glaswanderweg” zijn borden geplaatst op plekken waar glashutten en glasfirma’s aanwezig zijn geweest. Tevens zijn op de borden afbeeldingen te zien van producten die door de glasmakers/blazers gemaakt werden en is de (familie)geschiedenis daarop te lezen. We moesten maar gaan kijken zei hij nogmaals. In deel 3 heb ik al beschreven dat de glasgeschiedenis van het dorp al 700-800 jaar bekend dus was onze nieuwsgierigheid gewekt.

Toen zijn wij het dorp in gelopen en zagen op verschillende plaatsen grote borden staan. In het kleine centrum stonden er een paar bij elkaar waar de totale route op was aangegeven. We kwamen er toen ook achter dat de totale route in de gemeente Bischofsgrün begint in het noordelijk gelegen gehucht Birnstengel. Op de tekening van de route was duidelijk aangegeven waar de borden stonden maar ook de skispringschans en camperplaats. Een mooie vorm van het promoten van het dorp. In dit dorp met zijn prachtige omgeving is het goed vertoeven maar dat moet u zelf maar ondervinden.

Op verschillende borden waren mooie afbeeldingen van producten te zien waarvan ik niet gedacht had dat die daar gemaakt waren! Er was veel onderzoek gedaan naar de makers er van en uitgebreid verwoord op de borden. En ja hoor, Dhr. Zeh had er ook voor gezorgd dat mijn onderzoek over de Bischofsgrüne kerstversiering niet vergeten was.

Een bord (11) bij de voormalige woonplek van de glasblazers Karl en Frits Kaiser. Deze broers hadden hun tweepersoonsbedrijf bij de Lindenviertel aan de Jägerstrasse en zoals er op het bord te lezen was: maakten zij nog NA de WOII de kerstversiering die rechts van die tekst te zien is.

Een opmerking over de door mij met rood gemerkte tekst op de boven en onderstaande afbeeldingen

Uit die tekst, samen met de tekening op het bord die de methode van zilvernitraatverspiegeling uitbeeldt, is op te maken dat de versiering die gemaakt is in Bischofsgrün op die manier zijn verspiegeling heeft gekregen. Waarom heeft men dit vermeld? Hun tekst suggereert dat het gebruik van zilvernitraat bij andere firma’s in Bischofsgrün, die dan ook kerstversiering gemaakt zouden hebben, gebruikt zou zijn. Zo lees ik dat.

Ik vermoed echter dat ze bedoelen dat zilvernitraatverspiegeling gebruikt werd bij producten uit die andere werkplaatsen. Ik probeer dat hierna uit te leggen. Jammer dat de samenstellers van de tekst niet de feiten, die ondergetekende aan dhr Zeh bekend heeft gemaakt, gebruikt hebben.

Het vreemde is ook nog dat, direct onder die aangehaalde tekst op dat bord, daar wel te lezen is dat al vanaf de 18e eeuw er in die regio voor de verspiegeling van kralen en kerstboomversiering gewerkt werd met lood en kwikzilver! Als ik er van uit ga dat die tekst wel klopt zou er dus al kerstversiering gemaakt zijn in Bischofsgrün in de 18e eeuw. Weer een nieuwtje! Waar zij die gegevens vandaan hebben weet ik niet maar in de kopie van een akte, met datering 1817 die ik ontving van dhr Zeh, stond duidelijk vermeld dat de boeren rondom Bischofsgrün toen al kerstversiering maakten. Die datum is toch echt in de 19e eeuw! Maar misschien dat er tussen 2010 en het plaatsen van de borden in 2014 een nieuwe akte ontdekt is met gegevens uit de 18e eeuw? In ieder geval moet de conclusie van de gegevens zijn, of het nu 18e eeuw of kort voor 1817 is geweest, dat er in Bischofsgrün glazen kerstversiering is gemaakt. Dus veel eerder dan in Lauscha. Tot die conclusie was ook al Jörg Hüttner gekomen toen hij in 2007 een artikel publiceerde wat ik in deel 3 gebruikt heb en waar ook het gebruik van TIN voor verspiegeling van kralen in vermeld wordt. Dus Lauscha als bakermat van de kerstbal kunt u vergeten.

Hieronder op de afbeelding de tekst van dat zelfde bord maar dan aan de onderzijde.

Dat de laatste glasblazer, die de Bischofsgrüner glasversiering maakte en dat mengsel van tin en lood nog gebruikte, leest u hieronder en uitgebreid in deel 3.

Die glasblazer was Wolfgang Greiner. Hij maakte die versiering nog in de 70er jaren van de 20e eeuw. En gebruikte toen nog voor de verspiegeling TIN zoals Jörg Hüttner in de Ochsenkopfblick van december 2007 vermeldde. Ik citeer een paar zinnen die ik ook geschreven heb op blz. 7 in deel 3:

“Bij de glasblazer Wolgang Greiner over de schouder gekeken om het TIN, dat voor de verspiegeling gebruikt wordt, vloeibaar te houden, wordt er een scheplepel boven de vlam gehangen”.
Opnieuw een bewijs dat de laatst gemaakte Bischofsgrüner kerstbalversiering verspiegelt werd op de manier zoals het vroeger ook gedaan werd met TIN als basis.

Netty is vol interesse de geschiedenis van Wolfgang Greiner en het maken van kerstversiering op bord 10 aan het lezen.

De volgende afbeelding is een uitsnede van dat bord zodat u dat zelf lezen kunt.

Dus musea en handelaren, waar de Bischofsgrüner versiering te zien is en als “gemaakt in Lauscha” vermeld wordt en er altijd een datering van 1880-1900 wordt gegeven, pas dit eens aan! Er is wel een kentering want op een verkoopsite in Zwitserland is nu te lezen “gemaakt zijnde in Duitsland”! Eerder was dat “gemaakt in Lauscha”!! Het begin is er.

Werkplaatsen in Bischofsgrün

Omdat er op het eerste aangehaalde bord te lezen is dat andere werkplaatsen zilvernitraat zouden gebruiken heb ik wat uitgezocht. Ik was dus nieuwsgierig of ik te weten zou komen of die firma’s ook kerstversiering maakten.

Na de WOII moesten Duitsers die over de grens in Tsjechië woonden en als Sudeten-Duitsers bekend waren Tsjechië verlaten. Als je geluk had nog niet vermoord te zijn door de Tsjechen dan vluchtte je. Daarom vestigden veel gezinnen, waaronder veel glasmakers, zich in dorpen in het Fichtelgebergte en ook in Bischofsgrün. Ze werden door de Duitse gemeenschap opgevangen en voorzien van de eerste levensbehoeften zo vertelde de vrouw van Walter May mij. In Tsjechië hadden zij hun werkplaatsen verlaten en begonnen helemaal opnieuw. Zij kwamen veelal uit het gebied tussen de grens van Duitsland en de plaats Jablonec (in het Duits Gablonz) vandaan. Isergebergte en Bohemen waren gebieden waar al voor de WOII veel glashutten en thuiswerkers waren en waar de glasmakers hoofdzakelijk glazen knopen, drukkralen en onderdelen voor hanglampen en sieraden maakten. Deze bewerking van glas werd na de WOII op hun nieuw adres weer opgepakt. Dat ik hier over glasmakers schrijf heeft er mee te maken dat die mannen werkten met een glasoven waar zij glas uit haalden en als er voor “die Lampe” gewerkt werd, met buizen, werden zij glasblazers genoemd. In al die gegevens over die vluchtelingen vond ik alleen maar dat ze als glasmakers bekend waren en niet als glasblazers.

Van de vele firma’s die zich in Bischofsgrün na de WOII vestigen wil ik even noemen: “Werner und Krause” en “Firma Ernst Pilz”. Beide firma’s hadden in Tsjechië hun werkplaatsen gehad waar zij via de glasdruktechniek knopen en o.a. sierkralen (drukperlen) maakten. Tevens waren zij bekend om hun sierhangers voor hanglampen (luchters). Slijptechnieken om loodkristalglas te bewerken waren van vader op zoon over gegaan en werden toegepast waardoor zij in Duitsland bekend werden. (Over het maken van druk-wikkelkralen zie ook deel 3.) Er werd geen kerstversiering geproduceerd! Later specialiseerde Krause zich in loodkristalglas en de glaswerkplaats van Pilz werd in 1967 gesloten.

Alle borden die langs de Wandelweg staat zijn te zien op het internet en ik heb ze allemaal bekeken en de teksten gelezen. De oudere firma “Christian Herman”, 1882, maakte hoofdzakelijk kralen maar als bijproduct maakten zij glasstof. Dit werd gemaakt door met de blaasroer glas uit de over te halen. Dit tot een vormloze ballon op te blazen en dat werd aan de binnenzijde dan verspiegeld. De ballon werd geknapt en de scherven werden vermalen waardoor er kleine stukjes glas ontstonden die door hun schittering gebruikt werden op prentbriefkaarten maar ook op kerstversiering. Dit glasstof is ook bekend als diamantgruis. Dus was er geen productie van kerstballen bij die firma maar werd er alleen glasstof gemaakt waar naar ik aanneem de zilvernitraat voor gebruikt is. Verder heb ik geen gegevens gevonden van een firma in Bischofsgrün die kerstversiering gemaakt zou hebben.

Een verklaring? Ik heb het vermoeden dat de al aanwezige glasblazers, familie Kaiser en Greiner, misschien wel het alleenrecht geclaimd hebben om in dat dorp kerstversiering te maken. Dat ik die gedachte gekregen heb komt omdat wij de winkel van de firma Krause in zijn gegaan om eens te kijken wat die zoal in de verkoop hadden. Ik constateerde in de winkel veelal geïmporteerd kerstmateriaal uit Lauscha! Toen het oude baasje in de winkel kwam en wij ons eerst op de vlakte hielden, praatte hij als zouden zij in hun werkplaats die kerstballen gemaakt hebben! Natuurlijk kon ik mij niet inhouden en confronteerde hem met mijn gedachten en vroeg waarom zij niet de Bischofsgrüner kerstballen maakten om die aan de toeristen te verkopen? Die man liep rood aan en verwenste ons en riep meer dan dat hij praatte, “die zijn er nooit gemaakt in Bischofsgrün”. We zijn maar weg gegaan. Een firma die waarschijnlijk die ballen niet na mocht maken? Aanleiding voor die uitbarsting?: net buiten het hek van die winkel staat een bord waar de Bischofsgrüner ballen op te zien zijn. We waren erg geschrokken van zijn reactie.

Ook nog gekeken bij de teksten die in- en rondom de andere plaatsen op de borden staan. Alleen in Warmersteinach bij de firma “Warmersteinacher Glas- und Schmuckwaren” kwam ik nog tegen dat die eigenaar voor de WOII werkte in de nabijheid van Gablonz en daar Gablonzer kerstversiering maakte en NA de WOII dat in Warmersteinach ook deed!! Dus dat betekent dat de versiering die als Tsjechisch bij ons bekend is na de WOII niet altijd uit dat land afkomstig hoeft te zijn. Waarvan acte. Weer een nieuwtje.

Verder was er in Bischofsgrün vanaf 1857 nog de glashut van Greiner & Co die glaskralen maakten. Door problemen werd de firma in 1860 verkocht aan de “Bayreuther Perlenexportfirma Scharrer & Koch”. Bekend is dat er toentertijd al boeren thuis voor de brander voor deze firma kralen maakten. Waren deze thuiswerkers dezelfde die in de akte van 1817 genoemd worden of zijn het de kinderen daarvan? Kralen die ook gebruikt werden voor de Schäppels?

Dat die kralen/versieringen dan met zilvernitraat verspiegeld werden lijkt mij niet. In 1853 werd zilvernitraat uitgevonden door de arts Dr. Hartwig Weiskopf. Hij woonde in het Isergebergte. Zijn zoon dr. Iwan Weiskopf ontwikkelde de techniek om kerstballen aan de binnenzijde te verspiegelen met zilvernitraat. Voordat dit in Bischofsgrün toegepast werd!! In ieder geval moet er geen misverstand ontstaan dat de (vroegste) kerstversiering die gemaakt is in Bischofsgrün, zoals die afgebeeld is op de borden, met zilvernitraat is verspiegeld maar met een mengsel van tin/lood.

In deel 3 beschrijf ik op blz. 13 met het kopje “De onthulling” mijn ontmoeting met de zoon (Hans) van glasblazer Frits Kaiser. Hij vertelde dat hij in 1942 voor zijn vader in Bayreuth nog tin op moest halen en dat zijn vader die wijze van verspiegeling nog gebruikte in de 50-60er jaren! Dus samenvattend: de kerstbal die gemaakt werd in Bischofsgrün, en dus niet in Lauscha zoals verschillende handelaren of musea ons willen doen geloven, is vanaf zijn beginperiode, rond het midden van de 19e eeuw, op de zelfde wijze gemaakt tot in de 70er jaren van de 20e eeuw! Zo, dat is ook weer recht gezet.

Van die onderzoeken krijg je honger en dorst maar in het plaatselijke restaurant ADLER kun je goed eten en is het bier helemaal geweldig!

Verdere bezoeken en vakantie

Nadat wij een bezoek hadden gebracht aan de families Pedall en Neugebauer kwamen wij er ook achter dat in het dorp een museumpje was opgestart. Deze is gevestigd boven de supermarkt in een zijstraatje van de Hoofdstraat. Maar ja, toen wij er waren was het gesloten!


Wij zijn de volgende dagen de route in het dorp eens gaan wandelen. We begonnen bij het beginpunt en hebben alle borden daarna gevonden. Het werden wandelingen waarin af en toe aardige hoogteverschillen overwonnen moesten worden maar we hebben genoten van de route.


Een bord in het gehucht Birnstengel. Op de achtergrond de kerkspits van Bischofsgrün. De wandeling daar vandaan gaat door het dal waar je bij de plaatselijke bakker van een heerlijke bak koffie met gebak kunt genieten.


Een voorbeeld van een bord waarop o.a. gegevens staan van één van de bekendste glasmakers namelijk de 17e eeuwse Wolfgang Wanderer. Hij kwam uit een familie die o.a. vanaf de 16e eeuw al prachtige sierglazen maakte.
Verder waren er nog de glasmakersfamilies Greiner (vanaf de 16e eeuw) en de familie Glas ( 14e eeuw) die verweven zijn met de geschiedenis van de glasindustrie in Bischofsgrün.
Dhr. Zeh heeft veel onderzoek naar deze families gedaan en het is toch prachtig dat dit voor het nageslacht zo te zien is?

De laatste glasmaker uit de familie Wanderer is in 2016 overleden en wij hebben het familiegraf bezocht als afsluiting van mijn onderzoek naar de speciale kerstbal uit Bischofsgrün.


Het opschrift dat op een glazen plaat van het graf te zien was: “In Erinnerung an die Glasmacher, Glasmaler und Hüttenmeister. Wanderer Bischofsgrün”


Omdat er in de regio genoeg te zien is er maar een paar vakantiedagen aangeplakt voordat we afreisden naar het zuidelijk in Duitsland gelegen Schwarzwald.


Gelukkig kregen we daar zeer mooi weer en bij ons pension konden we daar in de grote tuin prima van genieten.

Tussendoor nog een bezoek gebracht aan de weduwe van Walter May in Fichtelberg. In de werkplaats van haar man waren net wat bezoekers. Op dinsdag heeft ze namelijk open huis en vertelt dan de geïnteresseerden hoe haar man de kralen etc. maakte. (In deel 3 uitgebreide informatie daarover) Zij geraakte helemaal van slag toen ik haar het boekje overhandigde en zij de foto’s zag van de werkplaats. Geweldig dat zij dat nog mocht meemaken.

Zij en haar man waren ook uit Tsjechië gevlucht. Ze hadden het na de WOII niet zo geweldig gehad. Nadat ze in 2006 weduwe was geworden gaf ze demonstraties hoe je met kralen kon werken en verdiende er mede door de verkoop van die gemaakte producten wat geld bij. Zo kon ze het hoofd boven water houden. Ik kreeg van haar een knuffel en ze haalde een door haar met kralen in elkaar gezette kerstster tevoorschijn en bood die aan. Op haar vraag waar Loes was en wij vertelden dat die ernstig ziek was haalde ze nog een plantje voor de dag en vertelde dat die rotsbloem geluk bracht. Die moesten wij maar aan Loes geven.
Ben daarna nog met haar de zolder opgeweest en daar stonden nog honderden dozen en doosjes waar allemaal kralen inzaten die haar man gemaakt had. Wat er na haar overlijden met die voorraad en werkplaats, gereedschappen, mallen, glasstaven etc. gaat gebeuren? Ik heb nog een paar mooie dikke glasstaven van haar gekocht. Ze wilde die ook nog schenken maar dat wilden we niet

Dat Bischofsgrün prachtig gelegen is kunt u op de bovenstaande afbeelding zien. Deze foto is genomen aan de andere kant van het dorp. In het midden achter de bebouwing hebben we de eerste borden bekeken. Een paar foto’s hiervoor te zien!

In Warmensteinach het museum bezocht om de beheerder dhr. Lenk het boek aan te bieden maar jammer genoeg was hij niet aanwezig. Er werd telefonisch contact gezocht maar ook dat lukte niet. Het personeel baalde maar wist een mooi cadeau voor mij op te snorren. Het bleek een (glas)historische roman te zijn. Het verhaal speelde zich af in en rondom dat dorp. Het boek was in het Nederlands geschreven maar door wie? Jammer genoeg is dat boek bij mij verdwenen en ik kan dus niet eens de titel vermelden; sorry!

In het museum wisten ze dat er vlakbij nog een glaswinkel was waar ook demonstraties gegeven werden maar die was gesloten. Geen probleem in zo’n dorp want er werd even gebeld en voor ons ging alles van slot! Wij er heen. Wel eerst een verkeerd adres nagelopen maar uiteindelijk kwamen we bij de winkel aan.



De man deed zijn uiterste best om ons over de geschiedenis van glas te vertellen en wilde wel wat demonstreren. Voor de moeite hebben we maar een paar glazen hartjes gekocht in verschillende kleuren.





Omdat de temperatuur die dagen ruim in de dertig graden kwam moest er natuurlijk het water opgezocht worden. Vlakbij Bischofsgrün is er een ruime waterplas, “Fichtelzee”, waar het aan het water en op het terras prima uit te houden is. Er zijn verschillende parkeerplaatsen met bewaking en langs het water zijn wandelroutes uitgezet.

Na zo’n warme dag zijn we s’avonds de Hoofdstraat van het dorp in gegaan. Er is een ruime keus aan eettentjes.

Natuurlijk moet je als je in Bischofsgrün bent een wandeling maken naar de Ochsenkopf. De bergtop ligt op zich niet zo heel hoog, 1024 meter, maar met dat warme weer valt het toch tegen.
We hebben die wandeling gemaakt maar sloegen op de heenweg een verkeerd pad in en liepen daardoor een aantal km teveel! Op de top kun je uitrusten en wat eten en drinken bij een klein restaurant. Veel mensen waren op de been en wij bemerkten toen dat je er via de achterkant van de berg bijna met de auto kunt komen. Dat wisten die mensen wel maar wij niet! Trouwens het is een mooie wandeling en wij hebben daar geen spijt van.
De paden naar boven zijn vrij goed beloopbaar maar als je naar beneden wilt via een andere route kom je in het begin wel wat rotspartijen tegen! Maar zoals u hierna op de collage kunt zien is er ook een ligbank. Heerlijk om dan te rusten met een prachtig uitzicht! Op de terugweg kun je het pad volgen dat halverwege langs de bob- en rodelbaan loopt. Op de collage is die te zien evenals de uitlooppiste van de skischanstoren. Al met al was het een pittige wandeling.

Het plaatsje Wunsiedel ligt in de buurt en is bekend om zijn vele waterbronnen en het museum dat in een prachtig oud pand is gevestigd. De collectie omvat voorwerpen van tin, geologische gesteentes, boerenmeubelen, rijtuigen, klederdracht, speelgoed en voorwerpen uit de kralenindustrie die ik in deel 3 al benoemd heb. Ons verblijf in Bischofsgrün zat er op en op de laatste dag bij het Italiaanse restaurant in de Hoofdstraat gegeten en een proost uitgebracht op een heerlijke week in Bischofsgrün en zijn omgeving. De volgende dag op naar het Schwarzwald.

Meer weten over de wandeltochten in de omgeving van Bischofsgrün kijk dan eens op Glas im Fichtelgebirge.
Tevens kunt u op die site de informatie vinden over de verschillende glashutten-firma’s die zich met de glasproductie bezig hielden.

Lees ook deel II.